Maria do Cebreiro Rábade Villar random header image

Unha palabra que nos condena ou nos salva

maria-presentacion

Vexo en Ayn, nese título do libro de Almudena Otero que hoxe presentamos, un exemplo do que nas vellas culturas do Antigo Testamento se denomina šibbóleth שִׁבֹּלֶת. Non só porque este termo hebreo signifique, ademais de espiga, corrente, que o emparentaría semanticamente cunha das dúas acepcións da palabra árabe Ayn, no seu sentido de fonte. Tamén porque hai algo en Axóuxere, tanto na editorial como nos seus proxectos, que apunta cara a un saber de iniciados, do mesmo xeito que na Biblia šibbóleth significa, ademais dos sentidos xa aludidos, contrasinal ou sinal segredo. Unha palabra, por dicilo noutros termos, que ou nos condena ou nos salva. Así se deixa ver no capítulo 12 dos Xuíces  −non é casual que a palabra compareza onda a noción de xustiza− onde, a propósito dunha batalla contraída entre as tribos de Galaad e Efraín, os vencedores procuraban averiguar a orixe dos supervivientes que atravesaban o río (de novo, unha corrente). Daquela, os soldados poñíanos a proba pedíndolles que pronunciasen a palabra šibbóleth e cando eles dicían sibolet matábanos. “E así morreron corenta e dous mil dos de Efraín”, di a Biblia, no rancoroso e impoñente estilo do Vello Testamento.
Digo todo isto para suxerir que ningunha iniciación é cousa doada, e se evoco aquí a categoría de iniciación é para expresar tamén que o meu coñecemento de Almudena Otero tivo algo de iniciático. Andaba eu −ao tempo sabéndoo e sen o saber, como sempre acontece nestes casos− á procura da fonda sabedoría do corpo. E ela veu ao meu encontro nun proceso de ruptura: a ruptura dun óso, un proceso a partir do cal houben de aprender a vivir doutro xeito. Almudena, no estilo profundo e minucioso da súa prosa, estivo pendente de min durante esa convalecencia, facéndome primeiro visitas na miña casa e logo acompañándome cando saía por primeira vez a tomar un café, a xantar ou a camiñar. Non esquecerei nunca iso e, non sendo esa a única razón nin acaso a máis importante pola que estou aquí –ela foi, asemade, unha presenza amiga na escritura do meu libro de poemas O deserto, unha procura tamén algo mística na que atopo ecos fraternais desta súa−, si que se trata para min dunha razón fermosa e potente.
Referireime agora, tirando do fío do šibbóleth, á carta-ensaio que Derrida lle dirixiu ao poeta Paul Celan, unha singular tentativa de poética da tradución. O “Shibolett: para Paul Celan” de Derrida vén moi ao caso porque, entre moitas das facetas que Otero Villena leva a cabo con brillantez, sobrancea sen dúbida a da tradución da lingua alemá, que practica no caso de autores tan distantes do noso tempo  e contexto cultural como Mechthild von Magdeburg ou o Mestre Eckhart. E traduce, como boa filóloga, con exactitude e beleza, nun estilo –aparece esta palabra por terceira vez nestas liñas, porque importa− de prosa moi infrecuente, pola súa combinación de elegancia e de rigor. Fai pensar, Almudena Otero, nunha escola da tradición filolóxica que, de Curtius a Auerbach, combina o coñecemento preciso daquilo do que se fala coa transparencia na dicción. Direi, para subliñar aínda máis o milagre que implica este libro, que esa escola de pensamento xa non existe, aínda que, como sabemos, as estrelas seguen a brillar moito despois de morreren e que algo desapareza non implica en absoluto que o fagan asemade os seus efectos.
Desexaría agora facer mención dun fragmento dunha nota ao pé do devandito ensaio de Derrida, xustamente porque se refire ao problema da tradución, onde recoñezo un pensamento que a autora deste libro podería facer propio, pois a súa praxe como tradutora conflúe dun xeito ben orgánico coa súa praxe como escritora: “Citando”, di Derrida, “as traducións existentes, desexo manifestar de entrada a miña débeda inmensa e render homenaxe aos que tomaron a responsabilidade ou o risco de traduciren textos nos que cada letra, como sabemos, cada espazo en branco tamén, a respiración e as cesuras, desafían a tradución, pero ao mesmo tempo a provocan e a convocan. O enigma do schibboleth, xa o veredes, confúndese por enteiro co da tradución, na súa dimensión esencial (…) Calquera lector de Celan exerceu a experiencia da tradución, dos seus límites, das súas aporías, das súas esixencias –é dicir, do poema orixinal que tamén esixe ser traducido”. Este é un pensamento suxestivo porque implica a presuposición de que ler poesía (poderiamos sen dúbida ampliar a consideración a outras modalidades da escrita) é traducir. Ese é o respecto inusual ás fontes, ese é o xeito que a autora ten de venerar, como se fosen sagradas, porque o son, a distancia temporal e espacial coas tradicións das que bebe e, simultaneamente, achegárnolas na súa prosa fermosa e ben medida, na que cada palabra e cada concepto pesan. Ela sabe, por dicilo agora con Didi-Huberman, que aquilo que vemos é tamén o que mira para nós. Ela sabe que meditar non é tanto deixar a mente en branco, como abrirse e escoitar. Ela sabe sentir o murmurio das fontes.
Falamos, xa que logo, do encontro entre o pensamento e a poesía, pois eu diría que este é un dos motivos que atravesa Ayn. E para que ese encontro sexa posible, non cómpre esquecer nunca o corazón. Doutro xeito, as palabras que son contrasinais vólvense unicamente consignas ou palabras de orde. Con Almudena Otero iso non acontece. Sabe, canda Ibn Arabi e todos os místicos que no mundo foron, que “preguntarse polo camiño xa é estar no camiño”, igual que no seu comentario a un poema de Celan –hai que ser unha persoa moi profunda para entender que comentar un poema é un dos mellores xeitos de filosofar− Derrida partía precisamente da palabra “Camiños” para continuar dicindo: “¿Como vir (chegar) a ser corazón? Non evoquemos por agora a Pascal ou Heidegger −o primeiro, polo demais, sospeitaba ter cedido moito á ciencia e ter esquecido o pensamento orixinal do corazón. (…) A elipse decisiva de Celan require máis paciencia, esixe discreción. A lei é a cesura. Cesura que se integra, con todo, na discreción do discontinuo”. E eu celebro, da escrita de Almudena, esa habilidade para intuír na discreción do discontinuo un lugar de lealdade, de traballo disciplinado e constante, de resposta a unha chamada do corpo e do corazón que brillan en cada unha das palabras deste libro chamado Ayn. Graciñas a vós pola escoita e sobre todo á autora por escribilo.

* * * * *

Texto lido na presentación de Ayn. O ollo e a fonte. Rianxo: Axóuxere, 2017, que tivo lugar o día 12 de xaneiro na librería Sisargas (A Coruña).