Maria do Cebreiro Rábade Villar random header image

Númax presenta… O pracer de admirar

cebreiro-labrador-2

É unha alegría estar canda Jorge Linheira na presentación deste libro de Germán Labrador Méndez. Teño a sorte de coñecer de cerca como traballa o autor, grazas a algunhas conversas previas e ao feito de ter asistido a un seminario cos estudantes do programa de doutoramento en Estudos da literatura e da cultura da USC. Como resultado destas prácticas, e do que elas teñen de observación, podo afirmar que é unha persoa xenerosa e metódica. Tamén que aquilo que pensa é, mesmo cando non pretende selo, provocador. Trátase dunha provocación nada impostada, moi fiel ao sentido etimolóxico do verbo provocare. Un termo que resoa noutros que nos convidan a sentar onda el en asemblea, ou nun círculo máxico como este dos amigos de Numax, e que aparece, por exemplo, na palabra convocar. E sobre todo interésame rescatar dese termo a relación coa voz. Porque este é un libro que se le e ao mesmo tempo se escoita, un libro no que a noción de voz, ou mellor dito a de voces, é literalmente estruturante.

Coido que este foi o primeiro risco que asumiu Germán Labrador desde o punto de vista metodolóxico ―e deducir a metodoloxía implícita a este traballo é unha das tarefas máis estimulantes para os lectores; pois hai moito núcleo duro no fóra de campo do ensaio e quen le agradece que mesmo nisto quen escribe sexa elegante: permite que nós deduzamos no fundamental, e a partir da lectura, as opcións teóricas que el tomou e que, de certo, tanto tempo e traballo lle custaron. Por tomar a voz e as voces como punto de partida, sen dúbida o primeiro desafío era situarse a si mesmo case como ventrílocuo, como instancia posibilitadora dun despregarse da morea infinita de suxeitos que aquí falan. O prodixio é que, ao mesmo tempo, nunca deixamos de escoitar a súa. Labrador conxura así un perigo sinalado agudamente por Rancière a propósito daquel célebre poema no que Élouard reclamaba a liberdade, que décadas máis tarde Méndez Ferrín faría noso. O filósofo referíase ao perigo que corren os poetas ao se apropiar dunha primeira persoa, que pode ser singular ou plural, para enunciar a súa palabra en nome dun suxeito colectivo. Quen somos nós para falar por outros? É o problema da representación, á que os filósofos antes chamaran mímese, o que atravesa este libro desde o seu mesmo cerne. Coido que Labrador é capaz de escapar desta tentación, aínda que sucumba para nosa fortuna a outras, en virtude de varias operacións moi intelixentes. En primeiro lugar, as voces elixidas non son a norma, senón a excepción: a súa marxinalidade e mesmo a súa singularidade non as converte só en “representantes” ou en testemuños, senón tamén en puntos de fuga do seu relato. En segundo lugar, o autor sabe respectar as cesuras e os baleiros entre as voces, grazas en grande medida a todo o que aprendeu de Walter Benjamin, gardián e avistador do lume. Culpables por la literatura preséntase, así, obediente á técnica dun atlas-memoria, cheo de voces e de imaxes corcosidas, leal a aquela imaxe do historiador como trapeiro ou, por empregar unha palabra máis literal e achegada ao noso entroido, farroupeiro. De aí as citas que encabezan os epígrafes e tamén o seu xogo serial e moi medido de recorrencias internas, de diferenzas e de repeticións. De aí a idea de museo e de mosaico. Pois sempre debemos deixar algún oco entre as figuras. Ao ler o libro volvía lembrar unha das miñas frases preferidas de Godard, esa na que define o cine como o espazo entre os fotogramas. A min gústame relacionar ese pensamento coa teoría lacaniana do amor como unha distancia infinita, como unha marabillosa imposibilidade de encontro real. Sempre hai unha distancia ―unha hiancia, diría Lacan―, entre nós. E eses ocos entre os suxeitos que compoñen as comunidades imaxinarias das que facemos parte son os que posibilitan a verdadeira vida en común, pois, entre outras cousas non menores, posibilitan o respecto de recoñecer aos outros e a valentía de recoñecernos como outros.

Como vivirmos xuntos é unha das preguntas máis relevantes deste libro. Non é unha cuestión menor se pensamos que a propia noción de comunidade se ten ampliado e que, en palabras do propio autor, do que agora se trata é de saber “cómo queremos vivir y cómo son y queremos que sean las relaciones entre las personas, y también entre las no personas, es decir, en relación con todo aquello otro en lo que no pensamos de manera inmediata cuando hablamos de comunidad, pero sin lo cual ninguna política podría darse: niños, muertos, series de ficción, animales y plantas, ecosistemas, objetos, materias y máquinas, personas del futuro y del pasado” (p. 13). Admira, nun libro tan longo e minucioso, que o autor non queira dicilo todo, que saiba deixar espazo para o que non se escoita e para o que non se ve. Porque non hai só voces neste libro. Tamén hai unha multitude de persoas e de cousas que ollan e son olladas. O xeito no que Labrador enfía as imaxes no seu relato e sabe lelas compoñendo, como un Maese Pedro contemporáneo, un teatro das maravillas (é dicir, o xeito no que sabe escoitar todas esas figuras cos seus ollos atopando nelas o relevante) é sen dúbida outra das liñas de forza de Culpables por la literatura.

Todo o que dixen até o de agora ten que ver con narrar, pois narrar non é outra cousa que saber ollar e facer ver ou que falar e dar paso a outras voces. Pero tamén é importante falar da relación deste libro coa poesía. Non deixa de ser de novo literalmente provocador que un libro de tanta carga de fondura no plano político elixa como suxeitos privilexiados da enunciación (canda os músicos, os cineastas e outros artistas vinculados ao underground) aos poetas. Mais o libro non entra en diálogo coa poesía só porque conteña reflexións moi substanciais sobre a vida e a obra de escritores como Eduardo Hervás, Aníbal Núñez ou Leopoldo María Panero, senón porque o libro mesmo funciona ao xeito no que funcionan os poemas memorables. É quen de desprazar significantes (ocorre co de “comunidade imaxinaria” ou o de “transición”) ilustrando o que desde Aristóteles sabemos sobre a metáfora: que é un medio de transporte, algo que nos leva dun a outro lugar. E sobre todo o poema aparece no acto de dar o nome como quen dá a vida, no acto de atopar ou inventar nomes poéticos para os suxeitos políticos (“adoradores do volcán”, “letrados mesocráticos”, “culpables literarios”…), como fixera o colectivo Tiqqun cando para tentar comprender a vida no capitalismo avanzado imaxinaba figuras como o “bloom” ou “a rapariga”. Dar nome trátase, neles e no noso autor, nun acto de natureza innegablemente política (Germán diría “biopolítica”).

Quedan dentro de min moitas máis leccións aprendidas de incalculable valor: por exemplo, o entendemento das poéticas do romantismo histórico e contemporáneo —a miúdo, e incomprensiblemente, reducidas á tópica do sentimentalismo― como o que realmente son: os froitos máis encarnados e descarnados da modernidade. Se hai algo de nós que aínda mereza a pena será iso. Ou a capacidade para facer coexistir no mesmo ensaio as cualidades xa sinaladas co emprego de ferramentas da socioloxía ou da demografía, sen se render nin ás perspectivas cuantitativas ou estatísticas nin ao socioloxismo metodolóxico, tan tentadores hoxe en día para os investigadores literarios. Quedarían tamén algunhas preguntas: por que pensa o autor que a historia cultural é unha disciplina aínda tan pouco transitada entre nós (falo agora de Galicia e do conxunto do Estado)? Ou que valencias lle atribúe ao afecto da culpa, un afecto tan sospeitoso (na medida en que o vinculamos automaticamente á ética cristiá) e ao que el lle concede un significado lixeiramente retorto, quizais afín ao katéion da segunda carta aos Tesalonicenses de San Paulo: obstáculo, impedimento á chegada do Anticristo-Leviatán. E queda a cuestión da escala. Porque a escala desta monografía é o Estado, por máis que cando se fale da heroína o zoom se abra a través doutros relatos que nos falan de Europa (Ámsterdam, Londres). Ou falando aínda da escala espacial, que acontece cando empregamos o termo “normalización”, moitas veces usado neste libro, para falar de Galicia e, concretamente, das políticas culturais? Porque daquela vemos que o relato hexemónico da transición, un termo moi pouco empregado na análise cultural que se fai aquí, vén cadrar case punto por punto co relato da normalización, obxectado nalgúns estudos de Helena Miguélez Carballeira ou de Isaac Lourido, mais que en boa medida aínda fica á espera de ser desvelado.

Pero agora que chega o intre de escoitar a palabra engaiolante de Labrador quero evocar de novo o sentido iluminador do seu ensaio, iluminador ao xeito dese Rimbaud que resoa no lóstrego escuro de Benjamin e no que resultan inseparables as formas de vivir das formas de dicir e de pensar. “O estilo é o home mesmo”, dixo alguén, e o que o autor di sobre a revista Ajoblanco, co seu “estilo antirretórico, honesto, tan inteligente en lo irónico como contundente en lo apasionado” (p. 44) pode dicirse, con absoluta xusteza, do que escribiu el e hoxe presentamos aquí.

* * * * *

Texto lido na presentación do libro Culpables por la literatura. Imaginación política y contracultura en la transición española (1968-1986), que tivo lugar o 13 de xullo de 2017 na librería de Númax.